Indie. Od kolonii do mocarstwa 1857-2013 (recenzja)


Krzysztof Iwanek, Adam Burakowski, Indie. Od kolonii do mocarstwa 1857-2013, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013; ISBN 978-83-01-17397-5; ss. 501; oprawa broszurowa.

 

Indie przyciągają i fascynują Polaków od wielu stuleci. Jednak naszą rzeczywistą wiedzę o tej wielkiej cywilizacji trudno ocenić. Istnieje bowiem niewiele rzetelnych opracowań dotyczących historii i współczesności indyjskiego subkontynentu, napisanych przez polskich badaczy i powszechnie dostępnych polskiemu czytelnikowi. Ten oczywisty brak w znacznej części wypełnia książka Indie. Od kolonii do mocarstwa 1857-2013, której tytułowa teza znajduje potwierdzenie w całości tego monumentalnego opracowania.

Autorami omawianej publikacji są dwaj badacze – Adam Burakowski, pracujący w Instytucie Studiów Politycznych PAN oraz Krzysztof Iwanek, wykładający historię Indii i politykę we współczesnej Azji Południowej w Collegium Civitas.

Książka stanowi prezentację dziejów politycznych Indii od roku 1857 do roku 2013, z uwzględnieniem przemian społecznych i gospodarczych. Specjalne miejsce poświęcono w pracy konfliktom zbrojnym, których właściwe objaśnienie nie byłoby możliwe bez wyczerpującej prezentacji ich historycznego tła. Autorzy podjęli zatem udaną próbę ukazania procesu przejścia Indii z pozycji kolonii podległej Koronie Brytyjskiej, poprzez lata tworzenia się i rozwoju niepodległego państwa, aż do momentu współczesnego, kiedy to stopniowo lecz konsekwentnie stają się one światowym mocarstwem.

Autorzy książki, niewątpliwie posiadający rozległą, szczegółową wiedzę na temat ogromnego zróżnicowania charakteryzującego Indie, skupili się na omówieniu procesów najważniejszych dla ogólnej historii politycznej państwa na przykładach wybranych regionów (na przykład opisując sytuację w Dżammu i Kaszmirze). Wskazali przy tym zarówno problemy wyraziście zarysowane, ilustrujące ogólne tendencje polityczne kraju (jak chociażby wzrost znaczenia struktury społecznej i religijnej ludności w życiu politycznym, omówiony w oparciu o politykę prowadzoną w latach 90. XX wieku w stanie Uttar Pradeś), jak i procesy egzemplifikujące trendy, które odbiegają od modelu centralnego (na przykład osobne omówienia dotyczące sytuacji Tamilów).

Pracę otwiera rzetelne wprowadzenie historyczne, obejmujące opis brytyjskiej ekspansji na terytorium Indii, a także szczegółową analizę przyczyn, przebiegu i skutków „Wielkiego Powstania” (jak proponuje je nazwać Autor rozdziału pierwszego) roku 1857. W rozdziale drugim opisano rozkwit władzy brytyjskiej na indyjskim subkontynencie. Co ciekawe, w tej części pracy odwołano się nie tylko do opracowań naukowych, ale słusznie wskazano jako źródło wiedzy historycznej także m.in. powieść Mirzy Muhammada Hadiego Ruswy, Umrao Jaan Ada, stanowiącą zapis upadku wspaniałej indomuzułmańskiej tradycji kulturowej z obszaru księstwa Awadhu.[1] Szczególnie cenną część tego rozdziału stanowi szczegółowy i wyczerpujący przegląd dziejów Indyjskiego Kongresu Narodowego, którego powstanie, będące jedną z konsekwencji władzy brytyjskiej w Indiach, uznać można za swoisty historyczny paradoks. Rozdział trzeci wprowadza czytelnika w problematykę indyjskiej walki o niepodległość. Należy podkreślić, że uwzględniono w nim tak trudne interpretacyjnie kwestie, jak wewnętrzne rozłamy w ruchu niepodległościowym czy zróżnicowanie poglądów dotyczących kształtu przyszłego, niepodległego państwa (w tym na przykład pozycji niedotykalnych, a także roli muzułmanów w wolnym państwie). Ostatni etap drogi Indii do niepodległości przedstawiony został szczegółowo w rozdziale czwartym. Podjęto w nim tak złożone problemy, jak współpraca indyjskich elit politycznych z kolonizatorami, kwestia udziału Indii w II wojnie światowej, czy wreszcie sam moment odzyskania niepodległości, okupionej podziałem kraju i słusznie nazwanym przez Autora tej części pracy „jednym z najbardziej traumatycznych doświadczeń w najnowszej historii Indii”.

            Od początku rozdziału piątego czytelnik zaczyna stopniowo poznawać specyfikę Indii niepodległych, począwszy od opisu dążeń zmierzających do skonstruowania narodowej jedności, poprzez próby definiowania wspólnej indyjskiej tożsamości, tworzenie podstaw ustrojowych państwa, reformę prawa rodzinnego i podziału administracyjnego, analizę wewnętrznych działań politycznych i gospodarczych, podjętych przez rząd centralny podczas sprawowania urzędu przez pierwszego premiera niepodległych Indii, Jawaharlala Nehru, aż po charakterystykę polityki zagranicznej (w tym szczególnie trudnych relacji z Pakistanem). Cenną część tego rozdziału stanowi rzetelne omówienie kwestii trudnej – i do dziś nierozwiązanej – czyli ustalenia, któremu z indyjskich języków nadać należy status języka urzędowego Republiki. Rozdział szósty, obejmujący lata 1962-1967 otwiera syntetyczne przedstawienie przyczyn, przebiegu i skutków konfliktu chińsko-indyjskiego z 1962 roku. Później, zgodnie z porządkiem chronologicznym, następuje opis wojny Indii z Pakistanem z 1965 roku, poprzedzony charakterystyką politycznych zabiegów rządu indyjskiego prowadzonych na obszarze stanu Dżammu i Kaszmir. Sporo uwagi poświęcił Autor rozdziału rozważaniom dotyczącym zmian w sposobie kierowania państwem, jakie nastąpiły po śmierci jego pierwszego, charyzmatycznego przywódcy.

W części książki poświęconej Indiom niepodległym na szczególną uwagę zasługuje rozdział siódmy, będący wnikliwym studium działań Indiry Gandhi, od czasu, gdy mianowano ją premierem, z czytelnym zamiarem uczynienia z niej przywódcy marionetkowego. Omówione tu zostały kolejne etapy jej obecności w indyjskiej polityce – skuteczne uwolnienie się od wpływu dawnych protektorów, sojusz polityczny z komunistami, wielki sukces w postaci pierwszych wygranych wyborów, a następnie utrata poparcia w wyniku podjęcia kontrowersyjnej decyzji o wprowadzeniu stanu wyjątkowego oraz powrót na scenę polityczną, kolejne zwycięstwo w wyborach, aż wreszcie – przypłacona życiem – nieustępliwość wobec ugrupowań zagrażających jedności państwa. W rozdziale ósmym natomiast opisane zostały lata 1984-1991, kiedy to centralną postacią indyjskiej sceny politycznej był syn i spadkobierca (choć podobno wbrew własnej woli) Indiry Gandhi, Rajiv. Rozdział dziewiąty przenosi czytelnika do Indii lat 1991-1998, dekady przejściowej, kiedy to – zdaniem Autora rozdziału – „kraj okazał się […] <<pół-człowiekiem>>, <<pół-lwem>>, i to nie tylko w sensie ekonomicznym.” Rozdział dziesiąty, poświęcony latom 1998-2004 zawiera m.in. popartą miarodajnym opisem tła historycznego analizę tragicznych wydarzeń, jakie rozegrały się w Gudźaracie w 2002 roku. Wskazane w nim zostały również przyczyny wzrostu popularności Indyjskiej Partii Ludowej (największego indyjskiego ugrupowania opozycyjnego wobec polityki Kongresu) oraz procesy zachodzące po prawej stronie indyjskiej sceny politycznej. Autor rozdziału słusznie stwierdza, że „od tej pory można mówić o polaryzacji sceny między dwiema partiami: Kongresem i BJP”. Powrót do władzy Indyjskiego Kongresu Narodowego (2004-2012) oraz dwie kadencje rządów tej partii opisane zostały w ostatnim rozdziale książki, kończącym się prognozami politycznymi dla Indii.

Książka pozostawia zatem czytelnikowi otwarte pole do interpretacji zawartych w niej analiz, a zamykająca pracę część Zamiast podsumowania, choć z pewnością uzupełnia faktograficzną zawartość pracy o zarys dziejów relacji Indii i Polski, to jednak nie zawiera logicznego uzasadnienia dla przedstawienia w tym miejscu owych relacji. Trudno bowiem dostrzec związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy główną tezą książki a relacjami indyjsko-polskimi, a zwłaszcza ich wpływem na osiągnięcie przez Indie ich obecnej pozycji na arenie międzynarodowej (por. główna teza pracy).

Lektura całości z pewnością pozwala wyprowadzić wniosek, że cele, jakie postawili sobie Autorzy książki są sensowne i realistyczne, a przedstawiane w kolejnych rozdziałach tezy pozostają w zgodzie z koncepcjami i badaniami dotyczącymi opisywanego procesu historycznego. Autorzy prawidłowo odczytują analizowane zjawiska, a wyprowadzane przez nich wnioski są w większości niesprzeczne z innymi opracowaniami, dotyczącymi poszczególnych zagadnień podejmowanych w książce. Nie można jednak mieć całkowitej pewności co do tego, które (z istniejących przecież w ogromnej liczbie) naukowych opracowań Autorzy uznali za podstawowe. W pracy znajduje się wprawdzie część zatytułowana Bibliografia, jednak stanowi ona raczej swoisty rodzaj przewodnika po literaturze naukowej i źródłowej dotyczącej zagadnień poruszanych w książce. Opis ten przygotowano w ujęciu problemowym, jednak trudno z niego wywnioskować, które z omówionych pozycji stanowiły dla Autorów bezpośrednie źródło zamieszczonych w książce informacji szczegółowych.

Książka posiada logiczną, przemyślaną strukturę. Autorzy sprawnie panują nad niezwykle obszernym materiałem (czego przykładem są choćby bardzo pożyteczne odnośniki), a materiał egzemplifikacyjny wybrany został adekwatnie do celów pracy.

Ponadto stwierdzić należy, że zastosowana z powodzeniem przez Burakowskiego i Iwanka analityczna metoda opisu pozwoliła na obiektywne przedstawienie przebiegu zjawisk oraz czynników je warunkujących, a syntetyczne podsumowania niejednokrotnie dają czytelnikowi możliwość poznania subiektywnych opinii Autorów w wielu ważnych kwestiach. Zdarzają wśród nich rzecz jasna i takie sądy, z którymi można polemizować (jak na przykład kontrowersje wokół oceny poziomu przygotowania oraz celowości działań organizatorów „Wielkiego Powstania” 1857 r.), jednak przyjmując punkt widzenia Autorów pracy, nie można sądom tym odmówić zasadności.

Pomimo wskazanych powyżej kwestii, które mogą budzić pewne wątpliwości, książka Krzysztofa Iwanka i Adama Burakowskiego, Indie. Od kolonii do mocarstwa 1857-2013 stanowi oryginalne i kompetentne opracowanie – o charakterze wyjątkowym w całej historii polskich prac naukowych dotyczących Indii – dające czytelnikom możliwość zapoznania się z ponad stupięćdziesięcioletnim okresem dziejów politycznych tego, jakże intrygującego, obszaru świata.

Renata Czekalska

(adiunkt w Instytucie Bliskiego i Dalekiego Wschodu UJ)



[1] Notabene warto w tym miejscu uzupełnić informację podaną przez Autora: książka Ruswy – jako zresztą jedyna dotychczas powieść napisana w języku urdu – posiada polskie tłumaczenie, opublikowane w 2011 roku w Krakowie, nakładem wydawnictwa Księgarnia Akademicka, pod tytułem Umrao Dźan Ada. Pamiętnik kurtyzany.

Wyświetl PDF