W niniejszym artykule zaprezentowany zostanie związek Uniwersytetu Oksfordzkiego z Kościołem (w okresie do XVI wieku z Kościołem rzymskokatolickim, od XVI wieku – z powstałym w wyniku reformacji Kościołem anglikańskim). W kontek­ście angielskim trudno jednak mówić o historycznym związku uczelni z Kościołem, nie uwzględniając wątków politycznych, skoro sam Kościół anglikański był w znaczącej mierze „dziełem politycznym”^[1], a i sam uniwersytet nierzadko poddawany był wpły­wom politycznym. Należy mieć zatem na uwadze, że związek Oksfordu z Kościołem anglikańskim (państwowym) zawsze miał w tle czynnik polityczny, który, jak zobaczy­my, ostatecznie przesądzał o charakterze jego „konfesyjności”.

Przez „ideę uniwersytetu konfesyjnego” należy rozumieć założenie, że dostęp do edukacji uniwersyteckiej i prawo do nauczania na nim zarezerwowane są dla człon­ków określonej wspólnoty religijnej (w omawianym przypadku: dla członków Kościoła anglikańskiego). Idea ta, powstała i wprowadzona w Anglii w XVI wieku, dotrwała w instytucjonalny sposób do wieku XIX. Zostanie ona omówiona w oparciu o dwie płaszczyzny badawcze: praktyczno-instytucjonalną (kontekst oraz historia jej powsta­nia i trwania, a także sposób obowiązywania w ładzie normatywnym) oraz teoretyczną (uzasadnienia propozycji jej wycofania z porządku normatywnego).

Uniwersytet Oksfordzki w średniowieczu

Zanim „szkoła w Oksfordzie” otrzymała z ręki papieża Innocentego IV potwier­dzenie uniwersyteckiego charakteru (właściwie możliwości stanowienia własnych sta­tutów) bullą Querentes in agro (1254 rok), posiadała już w XII wieku tradycję nauczania teologii^[2] oraz prawa^[3]: studenci i nauczyciele gromadzili się w pałacu króla Henryka I (1100-1135) oraz w siedzibie biskupa Lincoln. Pierwszą szkołę oksfordzką mogła założyć w VIII wieku półlegendarna patronka miasta Oksford – święta Frideswida lub normański opat Guimond. Pewne jest, że Frideswida wraz z grupą zakonnic osiedliła się na terenie, który na skutek prac jej zgromadzenia oraz fortyfikacji wzniesionych przez kró­la Alfreda Wielkiego (871-899), określany był już w X wieku jako miasto Oksford. Do przekształcenia lokalnej szkoły w uniwersytet przyczynił się zwłaszcza powrót angiel­skich studentów i uczonych do kraju, spowodowany zamknięciem dla cudzoziemców Uniwersytetu Paryskiego w 1167 roku. Jak wiele średniowiecznych uniwersytetów, Oksford związany był przez długi czas z lokalnym biskupem, w tym przypadku z bi­skupem Lincoln, który rokrocznie mianował kanclerza uczelni, a także przeprowadzał wizytację i udzielał licencji na nauczanie.^[4] W 1221 roku przy powstającej uczelni osiedli­li się dominikanie, a trzy lata później franciszkanie. Oba zakony, pełne zapału religijne­go i nauczycielskiego, aktywnie włączyły się w rozwój uniwersytetu, doprowadzając w XIII i XIV wieku do wyedukowania takich uczonych jak: Robert Grosseteste, Adam de Marsh, Roger Bacon, Jan Duns Szkot, John Wycliff czy William Ockham.^[5]

Związek uniwersytetu z Kościołem dostrzec można nie tylko w jego początkach, wydaniu bulli papieskiej, związkach z biskupem^[6] i działalności zakonów, ale także po­przez funkcjonowanie kościoła uniwersyteckiego St. Mary the Virgin (pełniącego funk­cje „kościoła parafialnego” do czasu przejęcia go na potrzeby uniwersytetu). Kościół uniwersytecki był z jednej strony miejscem obowiązkowych spotkań na nabożeństwach studentów i kadry uczelnianej, z drugiej miejscem spotkań uniwersyteckiej konwokacji, rezydencji władz uniwersytetu, odprawiania ceremonii oraz nadawania tytułów na­ukowych. W 1324 roku kanclerz Adam de Brome uzyskał od króla Edwarda II (1307-1327) pozwolenie na otwarcie nowego college’u, w którym uczeni studiowaliby różne dziedziny, oddając cześć Najświętszej Maryi Pannie. Powstały w ten sposób Oriel Col­lege (siódmy oksfordzki college)^[7], mający tę samą patronkę co uniwersytecki kościół, otrzymał przywilej i obowiązek opieki nad nim, z czym wiązało się prawo mianowania proboszcza oraz wikariuszy.^[8] Ten właśnie college będzie w XIX wieku najbardziej gor­liwie protestował przeciwko poluźnieniu związku uniwersytetu z Kościołem, skoro z niego wywodzić się będą m. in. przywódcy ruchu oksfordzkiego.

W XV wieku król Henryk V doprowadził do przyjęcia przez Oksford statutów, które podniosły na uniwersytecie poziom dyscypliny. Burzliwe spory wybuchały bo­wiem nie tylko między grupą studentów „z północy” i „z południa”, ale także między wykładowcami. Do otwartej niemal wojny doszło w 1410 roku, kiedy wykładowcy po­dzielili się na zwolenników i przeciwników teorii Johna Wycliffa, głoszącego, że władzę w Kościele sprawować winni nie hierarchowie, lecz duchowni – wykazujący się szczególną pobożnością.^[9] Dziewięć lat po tych wydarzeniach Henryk V zarządził, że każdy student rozpoczynający kształcenie musi złożyć przysięgę, iż będzie dążył do zachowa­nia na uniwersytecie pokoju, a wykładowcy będący wyłącznie duchownymi, nie mogą zamieszkiwać razem ze świeckimi, bowiem specjalny statut wyznaczał konkretne kary za różne formy przemocy. Uspokojeniu nastrojów służyć miało także założenie przez biskupa Lincoln w 1427 roku Lincoln College, którego zadaniem było „wyplenienie he­rezji Wycliffa”. W 1432 roku wykładowcy otrzymali nakaz stałej rezydencji w college’ach uniwersytetu, co przyczyniło się do decentralizacji i w konsekwencji do skupienia życia uniwersyteckiego w obrębie poszczególnych college’ów. Ich szybki rozwój do­prowadził w XVI wieku do konfliktów z władzami miasta Oksford, gdyż uniwersytet otrzymywał (zwłaszcza z nadania kardynała Thomasa Wolsey’a) szereg przywilejów handlowych i dotyczących niezależności uczelni, co przejściowo zrównało ją nawet w prawach z miastem.^[10]

Uniwersytet Oksfordzki: XVI-XVIII wiek

Uniwersytet wyrósł w XVI wieku na instytucję względnie niezależną zarówno od władz miasta Oksford, od papiestwa, jak i od angielskiego króla. Inicjujący refor­mację w Anglii Henryk VIII (1509-1547) nakłaniał szereg uniwersytetów w różnych krajach do wydania opinii przychylnej unieważnieniu jego małżeństwa z Katarzyną Aragońską. Napotkał jednak ze strony władz Oksfordu szczególny opór (kanclerzem był wówczas William Warham). Wyrażona w pierwszym królewskim liście „prośba” została przez władzę uniwersytetu odrzucona, w odpowiedzi na co król napisał drugi list, sugestywnie stwierdzając w nim, że „niedobrze jest drażnić szerszenie”^[11]. Przepeł­niony już wyraźnymi żądaniami trzeci królewski list doprowadził do wyrażenia przez uniwersytet opinii tak niejasnej, że – inaczej niż opinie wyrażane przez większość uni­wersytetów – była ona dla Henryka VIII bezużyteczna. Królowi udało się zdobyć więk­szy wpływ na Oksfordzie dopiero po śmierci Warhama (1532 r.), kiedy to kanclerzem został królewski spowiednik John Longland. Wszelkie statuty uczelni zostały wówczas poddane królewskiej rewizji, a sam król uzyskał możliwość usuwania i obsadzania na­uczycieli (czynił to poprzez powołaną komisję). Uniwersytet zaczął wydawać opinie zgodne z wolą króla, na przykład w sprawie zniesienia papieskiej jurysdykcji na terenie Anglii.^[12]

Dokonane przez Henryka VIII rozwiązanie klasztorów było dla Oksfordu dotkli­wym ciosem, jako że żyjący przy uniwersytetach zakonnicy stanowili trzon wykładow­ców, a sama idea monastyczna na dobre przyjęła się już w życiu uczelni (widać ją było w organizacji dnia, obowiązkowych modlitwach czy w idei zamieszkiwania studentów i wykładowców na terenie college’ów). Władze Uniwersytetu Oksfordzkiego obawiały się też, czy aby ziemie uniwersytetu nie podzielą losu ziem klasztornych (skonfisko­wanych przez króla), ostatecznie jednak ten nie postanowił po nie sięgnąć, co umoż­liwiło uniwersytetowi dalsze trwanie i rozwój (ograniczany, jakkolwiek, królewskim zakazem czerpania benefitów ze „statutów Wolsey’a”^[13]). Znaczna część oksfordzkich uczonych, nie zgadzających się z królewską polityką reformacji i zagrożonych utratą posad, zbiegła na kontynent, współtworząc powstający w Douai uniwersytet katolicki. Ostatecznie, niezależnie od odpływu oksfordzkich uczonych, wzrosło znaczenie miasta Oksfordu oraz samego uniwersytetu, skoro Henryk VIII zarządzając zmianę podziału diecezjalnego Anglii (przez akt parlamentu z 1542 roku), powołał biskupstwo Oksfordu (pierwszym biskupem został Robert King), związując z nim, zamiast z biskupem Lincolnu, uniwersytet.^[14]

W czasie protestanckiej reformacji, za Edwarda VI (1547-1553), niemal wszystko, co nie pasowało do kalwińskich idei „czystego”, „biblijnego” chrześcijaństwa podda­wane było reorganizacji lub zniszczeniu. Z tego powodu w Oksfordzie zmieniona zo­stała nie tylko kadra wykładowcza (głównym teologiem Oksfordu został Peter Martyr), ale i kilkuwiekowe statuty poszczególnych college’ów, co spowodowało przejściową anarchię życia uniwersyteckiego. Po zniszczeniu katolickich elementów kultu i książek nastąpiło z kolei, za królowej Marii (1553-1558), z rozkazu wizytującego Oksford kardy­nała Reginalda Pole’a, spalenie protestanckich Biblii i książek. Uniwersytet, a właściwie kościół St. Mary the Virgin, był także świadkiem procesu przywódców protestanckiej reformacji (Ridley’a i Latimera) oraz arcybiskupa Cranmera, którzy zostali uznani win­nymi zburzenia porządku katolickiego i zaszczepienia w Anglii herezji i w konsekwen­cji spaleni na stosie za murami Oksfordu^[15].

Dążenie do stabilizacji ładu polityczno-religijnego za czasów Elżbiety I (1558-­1603) miało wielorakie reperkusje również w Oksfordzie. Pierwszą z nich był akt parla­mentarny z 1571 roku formalnie zrywający z koniecznością akceptacji władz Oksfordu przez każdego kolejnego monarchę oraz potwierdzający samodzielność jurysdykcyjną uczelni.^[16] Niemniej istotna była druga: po uchwaleniu 39 Artykułów wiary Kościoła an­glikańskiego (1563 rok) i drugiego aktu o królewskiej supremacji nad Kościołem (1559 rok), od studiujących w Oksfordzie (i w Cambridge) zaczęto wymagać pisemnej dekla­racji, w której wyrażali oni pełną akceptację dla Artykułów i supremacji.^[17] W ten sposób angielskie uniwersytety, otwarte niegdyś dla studentów z różnych krajów, formalnie ograniczyły ich przyjmowanie do członków państwowego Kościoła angielskiego: stały się „uniwersytetami narodowymi”. Mimo tego faktu Oksford rozwijał się. Pod koniec panowania Elżbiety I, Thomas Bodley podjął się dzieła rozbudowy uniwersyteckiej bi­blioteki, zdobywając dlań sporą ilość manuskryptów i znaczące wsparcie finansowe. W efekcie w 1602 roku powstała Bodleian Library, będąca obecnie jedną z największych bibliotek świata.^[18]

Czasem większego jeszcze rozkwitu dla Oksfordu był okres panowania pierw­szych Stuartów. Zapisał się na tym polu szczególnie kanclerz uniwersytetu i zarazem arcybiskup Canterbury William Laud oraz król Karol I (1625-1649). Doprowadzili oni do zwiększenia dyscypliny intelektualnej, moralnej i religijnej duchowieństwa oraz stu­dentów (wprowadzając np. obowiązkowe uczestnictwo w nabożeństwach kościoła uni­wersyteckiego), kodyfikacji istniejących statutów^[19], podniesienia poziomu nauczania, do znaczącego zasilenia zasobów Bodleian Library, do nadania nowych statutów, ochrony przywilejów handlowych uniwersytetu przed roszczeniami miasta, a także przywileju wybierania i delegowania przez uniwersytet dwóch członków do Izby Gmin. Dzięki królewskiemu patronatowi nad uczelnią (wyrażającemu się nadawaniem nowych przywilejów) uniwersytet pozostał lojalny wobec Karola I w czasie buntu parlamentu prze­ciw niemu. Atakowany w Londynie władca mógł schronić się w Oksfordzie, czyniąc zeń swoją główną kwaterę (czemu towarzyszyło zawieszenie życia akademickiego). Uniwersytet wsparł królewskie przygotowania do wojny domowej, przeznaczając na jej cel znaczną część posiadanych kosztowności.^[20]

Zwycięstwo purytanów nad obozem królewskim pociągnęło za sobą obsadza­nie rozmaitych stanowisk zwolennikami Olivera Cromwella; wspierający króla Oks­ford poczuł to dotkliwie. Aresztowana lub pozbawiona posad została znaczna część wykładowców (z naruszeniem oksfordzkich statutów), jak i głów college’ów, a kancle­rzem w 1650 roku został sam Cromwell. Częste wizytacje college’ów przez wysłanni­ków lorda-protektora (którym przewodniczył Francis Cheyrell) miały doprowadzić do ugruntowania nauczania purytańskiego.^[21] Nauczanie to nie zakorzeniło się jednak w Oksfordzie, skoro uczelnia powitała z entuzjazmem przywrócenie Stuartów na tron i rychło stała się ponownym wsparciem dla królewskich rządów, odnawiając swój ścisły związek z Kościołem anglikańskim, wyrażony m.in. przywróceniem obowiązkowej de­klaracji przynależności do Kościoła anglikańskiego.^[22] Ostatni parlament Karola II zebrał się właśnie w Oksfordzie (w 1681 roku; był to zarazem ostatni parlament w historii An­glii zebrany na uczelni). Następca Karola II, Jakub II, wzbudził niechęć uniwersytetu do siebie, gdyż naruszył jego prawa delegowania własnych przedstawicieli do Izby Gmin. Z tego głównie powodu Oksford nie protestował przeciwko objęciu tronu przez Wil­helma Orańskiego, choć w XVIII wieku ujawniały się wśród wykładowców i studentów silne sympatie jakobickie i niechęć do dynastii hanowerskiej.^[23]

Chociaż dynastia hanowerska nie ingerowała w życie Oksfordu, ani też nie in­teresowała się nim zbytnio, osiemnastowieczne rozluźnienie zasad religijnych i moral­nych w wigowskim parlamencie i Kościele przełożyło się w pewnej mierze na poluźnienie dyscypliny i spadek poziomu nauczania w Oksfordzie (nie doprowadzając wszakże do zliberalizowania idei konfesyjności).^[24] Z tego powodu Joseph Wells pisał nawet, że „uniwersytet praktycznie przestał istnieć”^[25]. Innego zdania był Richard Greaves, przytaczający kazania biskupa Oksfordu z 1733 r. wskazujące na przewagę uniwersytetu nad uczelniami kontynentalnymi z uwagi na system tutoringu oraz stałej rezydencji nauczycieli i studentów.^[26] Charles Boase jednakże wskazuje, że XVIII wiek był także czasem przebudzenia intelektualnego i religijnego w Oksfordzie, czego przykład stano­wi intelektualne pogrążenie deizmu przez wykładowcę Oriel College i biskupa Bristolu Josepha Butlera (1692-1752) oraz zainicjowanie w Anglii przebudzenia religijnego przez wykładowcę Lincoln College Johna Wesley’a (1703-1791). Efektem tego ostatniego był częściowy powrót do dyscypliny i zwiększenie gorliwości religijnej duchowieństwa i świeckich, lecz zarazem ruch Wesley’a z dystansem odnosił się do pozabiblijnych po­szukiwań intelektualnych. Wesley nauczał w kościele uniwersyteckim St. Mary do 1744 roku, kiedy to przełożeni po wysłuchania kazania Scriptural Christianity (ganiącego „ospałość” uniwersyteckich dygnitarzy) przestali go tam zapraszać. Kaznodzieja ruszył wówczas z ewangelicznym przesłaniem poza mury macierzystej uczelni.^[27] Niemniej jednak na przełomie XVIII i XIX wieku prądy ewangelikalne, powstałe na bazie nauki Wesley’a, były już na uczelni wyraźne, a nawet ugruntowane.^[28]

Stanowisko Oksfordu w dziewiętnastowiecznym sporze o konfesyjność uczelni

Podobnie jak dla angielskiego państwa i Kościoła, tak i dla Oksfordu, wiek XIX okazał się czasem wielkich zmian. Związane były one po części z kierunkiem angielskiej polityki, a po części z wewnętrznymi regulacjami samego uniwersytetu poddającego się ostatecznie, choć nie bez oporów, rosnącym wpływom liberalizmu, którego jednym z zasadniczym aspektów była sekularyzacja.

W interesującym nas temacie konfesyjności Oksfordu należy podkreślić, że w pierwszej połowie XIX wieku angielskie uniwersytety, Oksford i Cambridge, funkcjo­nowały na bazie rozwiązań przyjętych w XVI i XVII wieku^[29]: pozostawały zamknięte dla dysydentów i katolików, czego wyrazem był fakt, iż dyplom uzyskać w nich mo­gli jedynie członkowie Kościoła anglikańskiego, potwierdzający swoje oddanie dla 39 Artykułów wiary, a w czasie studiów uczestniczący w obowiązkowych nabożeństwach w kaplicach przy college’ach. Ponadto, wykładowcami na uniwersytetach mogli być jedynie anglikańscy duchowni i wyłącznie ci, którzy wybrali życie w celibacie (żonatym wykładowcom, jeśli byli zasłużeni, często powierzano funkcje administracyjne). Stu­denci, z nielicznymi wyjątkami, mieli obowiązek zamieszkiwania na terenie college’u, do którego byli zapisani.^[30]

Istotnym impulsem przyczyniającym się do odejścia w Oksfordzie od edukacji konfesyjnej były reformy parlamentarne z lat 1828-1832, nadające prawa religijne i po­lityczne katolickim i protestanckim nonkonformistom. W ich obliczu zakończenie także i w Oksfordzie „anglikańskiego ekskluzywizmu” zdawało się jedynie kwestią czasu. Uniwersytet opierał się jednak sekularyzacji daleko bardziej niż Cambridge, gdzie już od 1772 roku przysięgę na wierność 39 Artykułom zamieniano na deklarację bona fide bycia członkiem Kościoła anglikańskiego. W 1834 roku z Cambridge właśnie została wystosowana petycja do parlamentu, w której sześćdziesięciu wykładowców (była to i tak mniejszość) domagało się możliwości przyjmowania nonkonformistów na studia i nadawania im stopni naukowych. Zdaniem sygnatariuszy petycji testy religijne powstrzymywały rozwój nauki i wobec funkcjonowania od 1828 roku świeckiego University College w Londynie^[31], byli oni zdania, że dostępu nie-anglikanom do studiów nie ma sensu dłużej ograniczać. Projekt ten został oprotestowany przez konserwatywny Oksford. Skrytykowali go między innymi wykładowcy tworzący wkrótce ruch oksfordzki (utrzymujący, że podstawą wszelkiej edukacji oraz polityki jest religia), Samuel Taylor Coleridge, William E. Gladstone, Robert Peel czy też kanclerz Oksfordu. W chwi­li przedstawienia wniosku o zniesienie testów przez uczonych z Cambridge idea zacho­wania testów cieszyła się dużym poparciem parlamentarnym, zwłaszcza Izby Lordów. To ona właśnie Cambridge’owski projekt przez długi czas blokowała, uznając, że nie należy naruszać wolności uniwersytetów i dostrzegając zagrożenie w zbytnim otwar­ciu instytucji anglikańskich dla nonkonformistów podnoszących rewolucyjne hasła o potrzebie całkowitego rozdziału Kościoła od państwa^[32].

Zwolennicy utrzymania testu religijnego, wobec inicjatywy zwolenników znie­sienia jego zniesienia owocującej utworzeniem świeckiej uczelni, podjęli też inną inicja­tywę: ufundowania nowych, innych niż Oksford i Cambridge, anglikańskich (konfe­syjnych) uczelni. W ten sposób, za królewską zgodą, powołane do życia zostały King’s College oraz Durham College. W 1836 roku (anglikański) King’s College oraz (świecki) University College zostały scalone w jeden uniwersytet (University of London), zacho­wując jednakże odrębne podejście do testu wyznaniowego.

Argumenty zwolenników i przeciwników sekularyzacji

Zwolennicy zniesienia uniwersytetu konfesyjnego (m.in. Jeremy Bentham, lord Henry Brougham, lord John Russell i Robert Peel) przedstawili pięć zasadniczych ar­gumentów na rzecz swoich racji. Prezentacji każdego argumentu towarzyszyć będzie kontrargument lub kontrargumenty zwolenników edukacji konfesyjnej (głównie przed­stawicieli ruchu oksfordzkiego, jak John Henry Newman i Edward Bouverie Pusey)^[33]. Jako że są to argumenty współcześnie rzadko używane i generalnie mniej znane, ich wyeksponowanie wydaje się szczególnie wartościowe dla zrozumienia dziewiętnasto­wiecznej debaty.

Po pierwsze, zwolennicy edukacji świeckiej twierdzili, że religia objawiona i Ko­ściół są wrogo nastawione do postępu filozofii i nauki. Poprzez dogmatyzację pewnych prawd mają one wyrabiać postawę zamkniętą w stosunku do badań wielu problemów. Funkcjonowanie religijnych ram na poziomie uniwersyteckim utrudniać ma zatem po­stęp naukowy. Obrońcy modelu edukacji konfesyjnej wskazywali w odpowiedzi, że religia objawiona i Kościół sprzyjają poszukiwaniom naukowym, ponieważ koncentru­ją się one na wyrabianiu w człowieku (badaczu) odpowiednich cnót i motywacji, bez których rozwój naukowy nie byłby możliwy. Nie ogranicza się on bowiem, podkreślali, do sfery intelektualnej i wymaga posiadania cnoty powagi (traktowania prawdy, obiek­tu badań, jako rzeczy świętej), skromności, cierpliwości i ostrożności (zapobiegających bezkrytycznemu podejściu do własnego sposobu myślenia i wyciąganiu pochopnych wniosków) czy ducha braterstwa (umożliwiającego zachowanie w badaniach perspek­tywy dobra wspólnego, wymianę wyników badań w szerszej wspólnocie i współpracę dla wspólnej sprawy). Cnoty te i motywacje mają być doskonalone w człowieku przez Kościół i religię objawioną właśnie.^[34] Dlatego też „wielkim niebezpieczeństwem” dla nauki miała być ewentualność odłączenia jej od „Kościoła chrześcijańskiego” (anglikań­skiego).^[35]

Po drugie, zwolennicy sekularyzacji wskazywali, że hamowaniem rozwoju na­ukowego jest zasada niedopuszczania do studiów i stanowisk uniwersyteckich inno­wierców. Podkreślali, że niedopuszczenie części osób do edukacji wyklucza w oczywi­sty sposób część zdolnych osób od możliwości rozwijania ważnych badań, szczególnie w dziedzinach empirycznych. W konsekwencji traci na tym społeczeństwo, pozbawio­ne uczestnictwa w nauce wielu uzdolnionych osób. Ponadto (argument trzeci), wy­kluczenie innowierców z Oksfordu oznacza w istocie odsunięcie części poddanych Jej Królewskiej Mości od cieszenia się przywilejami będącymi od lat w zasięgu innej gru­py poddanych. Odsunięcie takie wprowadza zatem wśród poddanych nieuzasadnioną nierówność i jest w oczywisty sposób dla nich krzywdzące.^[36]

Na argumentację związaną z niezasadnym wykluczeniem odpowiadali konser­watyści torysowskim przekonaniem, że jedynie członek Kościoła państwowego jest w stanie godnie sprawować jakikolwiek urząd publiczny. Tylko członek Kościoła angli­kańskiego składa bowiem szczerą przysięgę na wierność monarsze, uznaje go za głowę Kościoła i wstępuje na drogę formacji cnót koniecznych dla właściwego dbania o dobro publiczne. Dysydenci i osoby luźno związane z Kościołem anglikańskim nie idą tą drogą, a ich lojalność polityczna jest wysoce wątpliwa (pozostają oni związani albo z papie­żem w Rzymie albo z lokalnymi wspólnotami protestanckimi). Wykluczenie dysyden­tów z uniwersytetów jest zatem uzasadnione z uwagi na ochronę dobra publicznego. Ponadto, konserwatyści podkreślali, że Oksford przez wieki rozwijał się jako uczelnia konfesyjna (niektórzy wskazywali, że właśnie dzięki temu stał się czołową światową uczelnią^[37]), a ingerowanie w ten rozwój przyniosłoby dla niego negatywne skutki.^[38] Do­datkowo, wielu zwolenników edukacji konfesyjnej podkreślało idee autonomii uniwer­sytetu, wykluczającą możliwość wywierania przez parlament nacisków na Oksford w celu podjęcia przezeń pewnych rozstrzygnięć, w tym rozstrzygnięć dotyczących kate­gorii osób mogących z uczelni korzystać.^[39]

Czwartym argumentem podnoszonym przez zwolenników zmiany charakteru Oksfordu był fakt istnienia kontrowersji religijnych, niejednokrotnie w historii przera­dzający się w ostre spory i wojny. Istnienie w Anglii wielu grup religijnych i związana z tym niezgoda co do wielu treści religijnych, twierdzili, nieustannie podkopuje ład społeczno-polityczny. Przyczynia się do tego między innymi wykładanie na uczelniach wielu kontrowersyjnych treści religijnych i generalnie nauczanie tam przedmiotów o charakterze teologicznym. Wycofanie teologii z publicznego nauczania doprowadziło­by do zmniejszenia ostrości sporów i zagwarantowałoby większy pokój społeczny.^[40] Przeciwnicy edukacji świeckiej w odpowiedzi argumentowali, że taki sposób myślenia prowadzi do relatywizacji prawdy^[41], a ostatecznie do załamania badań naukowych (jeśli uzna się, że nie sposób osiągnąć twierdzeń prawdziwych). W historii Kościoła nieraz pojawiały się odmienne sposoby myślenia co do ważnych kwestii i grupy je reprezen­tujące odłączały się od niego. Nie oznacza to jednak, że miały one racje na równi z Kościołem od którego się odłączyły. Podobnie i w XIX wieku: fakt istnienie różnych opinii teologicznych nie oznacza, że żadna z nich nie jest prawdziwa; rozwiązaniem nie jest tu wycofanie teologii z nauki publicznej, lecz uważne zbadanie historii Kościoła i twierdzeń formułowanych w jej toku, w tym przede wszystkich prawd objawionych.^[42]

Piąte przekonanie reformatorów dotyczy w gruncie rzeczy sprawy fundamen­talnej, tj. koncepcji natury ludzkiej. Twierdzili oni bowiem, że świecka edukacja spo­woduje upowszechnienie postępu intelektualnego, w efekcie czego dokona się postęp moralny. Innymi słowy, reformatorzy byli przekonani, że istnieje związek między in­telektualnymi a moralnymi zasadami natury ludzkiej: rozwój sfery intelektualnej ma gwarantować rozwój sfery moralnej. W ten sposób, a nie przez zanurzenie edukacji w religii, człowiek ma stawać się doskonalszy.^[43] Założenie takie konserwatyści postrzegali jako błędne. Według nich człowiek nie staje się lepszy poprzez samo studiowanie. Po­twierdzać to mają przykłady z życia codziennego: istnienie wielu ludzi inteligentnych o niskich standardach moralnych. Rozwój moralny człowieka związany jest z Arystotelesowskim „zmysłem moralnym”, do którego zaliczyć się winno także „zmysł religijny”. Postęp moralny dokonuje się zatem poprzez rozwój moralno-religijny (a nie inte­lektualny), odbywający się raczej pod wpływem osób niż samej literatury.^[44] Z drugiej strony przyznawali jednak, że zdolności moralne niekoniecznie przekładają się też na intelektualne (przykłady ludzi o wysokich standardach moralnych i niskiej inteligencji). Niemniej jednak dla badacza rozwój moralny wydaje się koniecznością, skoro pewne cnoty i motywacje są niezbędne do rozwoju naukowego.^[45]

Zakończenie sporu o konfesyjność Oksfordu

W ciągu dwudziestu lat opór Izby Lordów co do świeckiej edukacji wyraźnie zmalał (wiązało się to m.in. z większa ilością wigowskich lordów oraz procesem „libera­lizacji torysów”^[46]). Pierwszym krokiem były reformy nakazane i zapoczątkowane przez królewską komisję (The Royal Commission of Inquiry), doprowadzające w 1850 roku do zmiany dotychczasowych statutów. Najpierw zezwolono na wyjątki od celibatu dla niektórych wykładowców, a następnie wyjątek ten został ekstrapolowany na wszyst­kich. Zniesiony został też wymóg święceń kapłańskich dla pełnienia funkcji nauczyciel­skiej, tak więc wykładowcami mogli zostawać także świeccy. System przyznawania sty­pendiów został ujednolicony, tak że we wszystkich college’ach otrzymywali je studenci, którzy wykazywali się najlepszymi wynikami (dotychczas stypendia ustalono w opar­ciu o rozmaite, raczej niejednolite kryteria, jak predyspozycje religijne, moralne czy do­strzegane w kandydacie zdolności). Wzrosła rola uniwersyteckiej konwokacji, składa­jącej się w coraz większym stopniu ze świeckich, która mogła już nie tylko dyskutować przyjmować (lub odrzucać) ustalenia rady uniwersytetu, lecz także je modyfikować. Wyróżniono dwie kategorie wykładowców: na stałe zaangażowanych w życie uniwer­sytetu i osobiście prowadzących edukację studentów (tutors) oraz nauczających jedynie czasowo (tym ostatnim zezwolono na zamieszkiwanie poza uniwersytetem). Wreszcie, w 1871 roku uchwalono Universities’ Test Act (przeforsowany przez premiera Williama Gladstone’a), który nakładał na Oksford i inne uniwersytety obowiązek umożliwienia studiowania i otrzymania stopnia naukowego wszelkim nonkonformistom (nie-anglikanom). W latach siedemdziesiątych XX wieku otwarto także w pewnej mierze Oksford dla kobiet. Mogły one uczestniczyć w wybranych wykładach i egzaminach (uczęszcza­jąc do osobnych Women’s Halls). Pierwszy college wyłącznie dla kobiet (St Hugh’s Col­lege) otwarto w 1886 roku (sto lat później otwarto go także dla mężczyzn).^[47]

Tak zakończył się spór o konfesyjność Oksfordu. Po ponad trzech wiekach za­mknięcia uczelni przed innowiercami została ona dla nich otwarta. Należy podkreślić, że dużą, decydującą wręcz rolę, pełniły w rozwiązaniu tego sporu czynniki polityczne, skoro ostatecznie to parlament zadecydował o regulacjach mających obowiązywać na uczelni.^[48] Niemniej jednak interesujące wydają się przedstawione w tekście argumen­ty używane przez zwolenników i przeciwników edukacji konfesyjnej, wpływające w znacznym stopniu na poglądy parlamentarzystów.

*

Bibliografia:

Boase C.W., Oxford, London 1890.

Clark J.C.D., English Society, 1688-1832. Ideology, social structure and political practice during the ancien regime, Cambridge 1985.

Cross A.L., A Shorter, History of England and Great Britain, New York 1920.

Dawson C., The Spirit of the Oxford Movement, London 2001.

Dessain C.S., John Henry Newman. Pionier odnowy Kościoła, przeł. M. Stebart COr, Poznań 1989.

Hibbert C., The Encyclopedia of Oxford, London 1988.

Ker I., John Henry Newman, Oxford 2010.

Kędzierski J.Z., Dzieje Anglii 1485-1939, t. I, Wrocław 1986.

Liddon H.P., Life of Edward Bouverie Pusey, vol. I, London 1894.

Maynard Smith H., Henry VIII and the Reformation, London 1948.

Melikan R.A., John Scott, Lord Eldon, 1751-1838. The Duty of Loyalty, Cambridge 1999. Moorman J.R.H., A History of the Church in England, London 1953.

Newman J.H., Arians of the Fourth Century, London 1890.

Newman J.H., Discussions and arguments on various subjects, London 1918.

Newman J.H., Kazania uniwersyteckie. Piętnaście kazań wygłoszonych przed Uniwersytetem Oksfordzkim między 1826 a 1843 rokiem, przeł. P. Kostyło, Kraków 2000.

Oxford University Statutes, vol. II, red. G.R.M. Ward i J. Heywood, London 1851.

Parker T.M., The English Reformation to 1558, Oxford 1950.

Peel R., Speeches by the Right Honourable Sir Robert Peel, bart. M.P. during his administration; also his address to the electors of the borough of Tamworth, and speech at the grand entertainment in honor of him at the Merchant Tailor’s Hall, London 1835.

The History of the University of Oxford, vol. I: The Early Oxford Schools, red. J.I. Catto, Oxford 1984.

The History of the University of Oxford, vol. III: The Collegiate University, red. J. McConica, Oxford 1986.

The History of the University of Oxford, vol. IV: Seventeenth Century Oxford, red. N. Tyacke, Oxford 1997.

The History of the University of Oxford, vol. V: The Eighteenth Century, red. L.S. Sutherland i L.G. Mitchell, Oxford 1986.

The History of the University of Oxford, vol. VI: Nineteenth Century Oxford, cz. I, red. M.G. Brock i M.C. Curthoys, Oxford 1997.

Twaddle M., The Oxford and Cambridge Admissions Controversy of 1834, „British Journal of Educational Studies”, vol. 14, No. 3 (Nov., 1966).

Wells J., Oxford and Oxford life, London 1906.

Wyznania wiary – protestantyzm, red. Z. Pasek, Kraków 1999.

Autor jest wykładowcą Akademii Ignatianum w Krakowie.

Pierwodruk tekstu: Uniwersytet wczoraj i dziś, Materiały konferencji naukowej, Lublin 10-12 stycznia 2014, red. naukowa Filip Gończyński-Jussis, Łukasz Kosiński, Sylwia Szyc, Lublin-Radzyń Podlaski 2015, s. 151-162